تحلیل نشانه شناختی مناسک حج: رویکردی فرهنگی - ارتباطی

بزرگترین کنگره انسانی در جهان به طور مداوم و هر ساله در موسم حج به وقوع می پیوندد و انسانی هایی با زبان ها، فرهنگ ها، ملیت ها و نژاد های متفاوت به طور هماهنگ مناسک حج را به جای می آورند. انرژی و پتانسیل بسیار زیاد ارتباطی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی نهفته در این اجتماع انسانی می تواند الگویی برای زندگی فردی و اجتماعی و نیز شکل گیری ارتباطات کارآمد در سطح ملی و جهانی باشد. تحقیق پیش رو به دنبال پاسخ این سوال است که مناسک حج دارای چه ظرفیت های ارتباطی و فرهنگی است؟ با توجه به اینکه حج، یکی از بارزترین آیین های اسلامی است در این تحقیق با استفاده از ادبیات ارتباطات آیینی، مناسک حج مورد بررسی قرار گرفته و رابطه آن با سطوح ارتباطاتی (ارتباط با خود، ارتباط بین فردی، ارتباط گروهی و بین گروهی، ارتباط جمعی و ...) و حوزه های مختلف ارتباطات (میان فرهنگی، بین المللی، جهانی، سنتی و ...) بیان شده است. در ادامه نیز چهار نظریه 1- همگرایی فرهنگی، 2- ارتباطات بین قومی، 3- هم فرهنگی و 4- نظریه ارتباطاتی هویت، از بین نظریات ارتباطات میان فرهنگی، انتخاب و آیین ارتباطی حج بر اساس آنها تبیین گردیده است. از آنجا که در پس هر یک از اعمال حج رازها و رموزی نهفته و جزء جزء مناسک حج مملو از نشانه های نمادین است، می توان بسیاری از این نشانه ها را با رویکردی فرهنگی-ارتباطی و با استفاده از دانش نشانه شناسی رمزگشایی نمود. با توجه به نظریات گوناگون نشانه شناسی، در این تحقیق، تعریف عام موریس و اکو از نشانه، زمینه مطالعاتی معنی شناسی موریس، انواع نشانه های پیرس، مفاهیم اولیه کنش نشانه ای سوسور که بر اندیشه بارت نیز تاثیر داشته و نهایتا تحلیل نشانه شناختی رولان بارت (با تاکید بر اسطوره شناسی وی) به عنوان روش مختار انتخاب شده و معناها و اسطوره های مناسک حج از میان نظام های نشانه ای مختلف موجود در این آیین، شناسایی و مورد پردازش قرار گرفت. اولین پیشنهاد نظری این تحقیق، توسعه نگاه به حج از یک مناسک شرعی، به الگویی برای تغییر نظم اجتماعی موجود و ترسیم یا ایجاد نظم اجتماعی مطلوب است. از آنجا که آیین ها اغلب در حالتی شرطی اتفاق می افتند یعنی آنها غالبا نه درباره آنچه وجود دارد بلکه درباره آن چیزی که می تواند، ممکن است یا باید باشد هستند می توانند نظم اجتماعی کنونی را تغییر داده یا نظم مطلوب را ترسیم کنند. همچنین از آنجا که ساختار بسیاری از آیین ها شامل فضای تحریکی ناشی از ایجاد وقفه ای در نقش ها و قواعد معمول اجتماعی است، دوره هایی انتقالی محسوب می گردند که می توانند محورهای متعددی برای فعالیت های اجتماعی و امکانی برای خلاقیت در تفکر اجتماعی به وجود آورند. بنابراین حج نیز به عنوان وقفه و دوره ای انتقالی، جدی و تاثیرگذار در حجاج، فرصتی را پیش روی انسان مسلمان و جامعه اسلامی می نهد تا برای تحول به سوی الگوی مطلوب مورد نظر حرکت کند. این کارویژه از طریق معناهای پنهانی و اسطوره های حج صورت می پذیرد در نتیجه اسطوره های حج قابلیت مدیریت تغییرات اجتماعی را دارند و می توانند از راهبردهای لازم برای تبدیل موضوعات بنیادین به گفتمان حاکم در جهان اسلام به شمار روند. در این راستا باید اسطوره های مربوط به حج هر چه بیشتر مورد مطالعه قرار گرفته و با روش های مختلف علمی و هنری منتشر شود. پیشنهاد دوم آنکه نمایش و بازنمایی یک اسطوره در سطح جامعه، در قالب آیین و به صورت نشانه های نمادین امکان پذیر است؛ چرا که گروه یا جامعه با پذیرش یک آیین، زمینه مناسب برای اجرایی شدن الگوی مطلوب در اجتماعات انسانی می بیند. در واقع اسطوره ها می توانند با تبدیل به آیین و از طریق آیین هایی که اجرا می شوند به زندگی اجتماعی وارد شوند و در مواقع حساس توسط فرد یا افرادی، اسطوره های جدیدی را تولید نمایند. همچنین اضافه شدن یک گرایش تحصیلی به رشته فرهنگ و ارتباطات با عنوان مطالعات آیینی و اضافه شدن درسی به عنوان ارتباطات آیینی در برنامه آموزشی این رشته و نیز زمینه سازی تبادل اطلاعات علمی، پزشکی، صنعتی، کشاورزی و ... در ایام حضور حجاج در مدینه و مکه و موارد متعدد دیگری پیشنهاد می شود. واژه های کلیدی: مناسک حج، آیین، فرهنگ و ارتباطات، نشانه شناسی، اسطوره، ارتباطات آیینی، ارتباطات میان فرهنگی